Het is de kleinste onafhankelijke staat ter wereld. Er wonen amper mensen. Maar het heeft eigen postzegels, een eigen radiozender en een eigen bank en de paus is er de baas. Maar er zijn meer wetenswaardigheden én bezienswaardigheden in Vaticaanstad die je moet kennen. Iedereen die een bezoek brengt aan Rome, móet ook het middelpunt van de Katholieke Kerk zien. Maar als je de belangrijkste en mooiste plekken van het Vaticaan wilt ontdekken, moet je je wel even goed voorbereiden. Al was het alleen maar vanwege de soms enorme drukte. Daarom sommen we belangrijkste weetjes over Vaticaanstad in dit artikel voor je op!
Inhoudsopgave
1. Vaticaan, Vaticaanstad, Heilige Stoel
Deze termen worden nogal eens door elkaar gebruikt, maar de betekenis is wel degelijk verschillend. Onder het Vaticaan wordt het hoofdkantoor van de katholieke kerk verstaan: paus, Romeinse Curie, congregaties, pauselijke raden enzovoorts. Dit is gevestigd in Vaticaanstad, een 44 ha kleine enclave binnen Rome, waar de paus de scepter zwaait. De naam Vaticaan komt mogelijk van een voormalige Etruskische plaats genaamd ‘Vaticanum’.
De grootte van Vaticaanstad komt ongeveer overeen met 56 voetbalvelden.
De plattegrond van Vaticaanstad
Dit is de plattegrond van heel Vaticaanstad (klik voor een vergroting van de kaart).
In het verleden was de Kerkelijke Staat veel groter: toen omvatte hij vrijwel heel Centraal-Italië. Daar kwam een einde aan in 1870, toen Rome bij het jonge Koninkrijk Italië werd gevoegd. De paus verloor zijn wereldlijke macht, maar bleef wel aan het hoofd staan van een diplomatiek netwerk van pauselijke nuntii, terwijl de meeste Europese landen hun ambassadeurs handhaafden, maar nu rechtstreeks bij de paus, ofwel de Heilige Stoel.
Dat is zo gebleven, ook na de stichting van de nieuwe Vaticaanse Staat. Buitenlandse diplomatieke vertegenwoordigers zijn daarom geen ambassadeurs bij Vaticaanstad, maar bij de Heilige Stoel. En terwijl Italiaans de officiële taal is van Vaticaanstad, is Latijn dat voor het Vaticaan.
2. Wat is Vaticaanstad?
In de straten van Rome zie je af en toe auto’s met een nummerplaat die begint met de letters SCV: Stato della Città del Vaticano. De belangrijkste persoon – en dat is natuurlijk de paus zelf – rijdt in een bescheiden Fiat 500L (in ieder geval tijdens zijn bezoek aan Amerika) met het kenteken SCV1. Waarschijnlijk wisselt het kenteken nog weleens van auto, afhankelijk van waar de paus in rijdt.
Vaticaanstad is inderdaad een onafhankelijke staat, maar wel een heel bijzondere.
Hij is gesticht op basis van het in 1929 tussen Mussolini en paus Pius XI afgesloten Akkoord van Lateranen. Daarmee kwam een einde aan een conflict dat kerk en staat sinds de annexatie van Rome verdeeld had gehouden. En het kwam beiden goed uit: de dictator kreeg de steun van de Italiaanse bisschoppen en het katholicisme werd staatsgodsdienst.
Bovendien kreeg de paus weer beschikking over een eigen grondgebied. Dat was weliswaar minimaal – 0,44 km2, plus nog wat extraterritoriale gebouwen zoals de Vaticaanse perszaal, de zetel van Radio Vaticana en Castel Gandolfo, het zomerverblijf van de paus –, maar het maakte de paus en zijn naaste medewerkers wel los van het Italiaanse gezag.
Vaticaanstad in de Tweede Wereldoorlog
Dat bleek nuttig in de Tweede Wereldoorlog, toen Vaticaanstad neutraal bleef en diplomaten van de oorlogvoerende partijen binnen de Vaticaanse muren konden onderhandelen. En het kwam de kerk goed uit, toen in de jaren 80 de corrupte directeur van de Vaticaanse bank IOR, Mons. Paul Marcinkus, als Vaticaans staatsburger niet door de Italiaanse justitie kon worden gearresteerd en verhoord.
Het Vaticaanse territorium omvat nu het Sint Pietersplein en de gelijknamige basiliek, de Vaticaanse Musea, de pauselijke vertrekken, een reeks andere gebouwen, met daarachter de weelderige Vaticaanse Tuinen, die omgeven worden door dikke, door paus Urbanus VII in de 17e eeuw aangelegde vestingmuren. Die vormen nu de grens met Italië, samen met de door Gian Lorenzo Bernini aangelegde zuilengalerij, die het Sint Pietersplein omarmt.
3. Een bijzondere monarchie
Qua staatsvorm is Vaticaanstad uniek: een niet-erfelijke absolute monarchie, waarin de monarch wordt gekozen. De paus heeft in alles – politieke en religieuze kwesties, juridische geschillen, benoemingen enzovoorts – het laatste woord. In ieder geval formeel, al worden in de praktijk de voornaamste beslissingen voorbereid door de kardinalen van de Romeinse Curie.
Als onafhankelijke staat geeft Vaticaanstad ook eigen postzegels uit die van oudsher populair zijn onder toeristen om de ansichtkaarten te frankeren die zij vanuit het postkantoor aan het Sint Pietersplein (en alleen daar) kunnen versturen. Er zijn ook Vaticaanse euromunten, met de beeldenaar van de paus, die je echter maar zelden in het normale geldverkeer aantreft, omdat de geringe oplage – voor tienmaal de nominale waarde – al gauw in de albums van verzamelaars belandt.
4. Volkslied en vlag van Vaticaanstad
En natuurlijk is er een Vaticaanse vlag: geel-wit, met het pauselijk wapen op het witte deel.
Als Vaticaans volkslied wordt de Marcia Pontificia van de Franse componist Charles Gounod gebruikt. De Marcia wordt altijd zonder woorden gespeeld, al heeft een vlijtige bisschop er ooit wel een van heiligen en martelaren bol staande tekst op gemaakt.
5. Wonen en werken in Vaticaanstad
In 2017 waren er in totaal 605 burgers met Vaticaans paspoort. Naast kardinalen en andere geestelijken zijn dat 187 leken, onder wie 105 Zwitserse gardisten. Het aantal inwoners van Vaticaanstad ligt nog lager: 439, onder wie 185 niet-geestelijken.
Er werken veel meer mensen in het Vaticaan, in totaal circa 5.000, van wie 3.000 in dienst van de H. Stoel – met name de medewerkers van de verschillende congregaties – en 2.000 van de Vaticaanse staat, vooral in de Musea en de Segreteria di Stato, de regering van Vaticaanstad.
Een baan in het Vaticaan, al was het maar die van suppoost of schoonmaker, is in Rome zeer gewild. Niet zo zeer vanwege de lonen, die niet bijster hoog zijn, als wel om de benefits, zoals een niet al te hoge werkdruk, een welvoorziene supermarkt en goedkope, want lager belaste, benzine, sigaretten en alcohol.
De Vaticaanse apotheek tenslotte, is zeer in trek onder de vaak overmatig voor ziekte bezorgde Romeinen, omdat je hier geneesmiddelen kunt krijgen die in Italië niet verkocht worden (en waarop wellicht ook nog de pauselijke zegen rust).
6. De Zwitserse Garde
Iedereen kent ze, de jongemannen met middeleeuwse hellebaarden, ijzeren helmen en een fel gekleurd carnavalskostuum. Ze bewaken de ingangen tot Vaticaanstad, zoals die naast de Sint Pieter en de Porta di Santa Anna, die toegang geeft tot de kazerne (links) en de in karakteristieke gele stenen opgetrokken administratieve kantoren (rechts).
De gardisten zijn als persoonlijke lijfwacht verantwoordelijk voor de veiligheid van de paus. Al sinds 1506, toen paus Julius II een peloton Zwitserse huursoldaten in dienst nam. De vereisten om Gardist te worden zijn ook al eeuwen ongewijzigd:
- Alleen Zwitserse mannen komen in aanmerking
- Je moet jonger zijn dan 30
- Je mag niet getrouwd zijn
- Je moet goed rooms-katholiek zijn
- En natuurlijk van onbesproken gedrag
Veel opleiding is dus niet nodig, en met een beetje kwade wil zie je dat er ook wel aan af.
7. Vaticaanse Gendarmerie
Maar er is ook nog de Vaticaanse Gendarmerie, die veel moderner is toegerust en gekleed gaat in onopvallend blauwe uniformen of in burger. Deze gendarmen houden toezicht op potentiële terroristen en godsdienstwaanzinnigen, naast dieven en zakkenrollers, die ook op gewijd Vaticaans gebied niet aarzelen om hun slag slaan.
Dat heeft tot het wonderlijke gevolg dat in de statistieken Vaticaanstad uit de bus komt als het meest criminele land ter wereld. Niet omdat de prelaten stelend en schietend door het kerkelijke staatje zouden zwerven, maar omdat 5 arrestaties in de Sint Pieter of op het plein al goed zijn voor één misdrijf per honderd inwoners.
Gepakte dieven worden overigens overhandigd aan de Italiaanse politie. Er is nog wel een cel in Vaticaanstad, maar die wordt maar zelden gebruikt. Voor het laatst was een lakei die geheime documenten van de vorige paus had gelekt naar de pers hier te gast.
Over zakkenrollers gesproken, kijk uit in buslijn 64! Die voert van het Stazione Termini naar het Sint Pietersplein en is het domein van professionele gauwdieven, die meestal in groepen van twee of drie tegelijk opereren en het vooral op argeloze toeristen hebben voorzien!
8. Vaticaanse Musea en Tuinen
Iedereen die Rome bezoekt, wil de Vaticaanse Musea bezoeken. Terecht, want bijna nergens is zo’n enorme collectie kunst bijeengebracht. Antiek Egypte, Griekenland, Rome, de Etrusken, Renaissance, Barok, de prachtige Stanze van Rafaël, moderne religieuze kunst, landkaarten en globes, wandtapijten, verzamelingen van missionarissen uit de hele wereld.
Op één dag kun je maar een fractie zien en je doet er daarom goed aan om van tevoren een route uit te stippelen. Maar iedere bezoeker komt hoe dan ook uit op de Sixtijnse Kapel dus die kun je niet missen.
Met meer dan zes miljoen bezoekers per jaar zijn de Vaticaanse Musea het vijfde museale complex ter wereld. Dat maakt wel dat er zich de meeste dagen al vroeg in de ochtend aan de Viale Vaticano voor de ingang een rij vormt die tot honderden meters kan aangroeien. Dat gebeurt minder in november en januari, de rustigste maanden in Rome, maar je kunt het proces ook aanzienlijk versnellen door je kaarten vooraf online te reserveren.
Een aanrader zijn verder de Vaticaanse Tuinen (Giardini Vaticani), die alleen onder begeleiding te zien zijn. De rondleiding duurt zo’n 2 uur en voert langs zeldzame planten, eeuwenoude bomen, spectaculaire fonteinen en tuinhuizen uit verschillende eeuwen. Bovendien is deze groene long een verademing als je al een paar dagen in de drukte en het verkeer van Rome hebt doorgebracht. Het kaartje is niet goedkoop – momenteel 33 euro, met korting 17 – maar geeft ook toegang tot de Vaticaanse Musea en de Sixtijnse Kapel. Alleen op dezelfde dag, dat wel. Reserveren kan hier.
Tip: boek de Vaticaanstad Pas, waarmee je tegen een extra voordelig tarief een rondleiding met gids door de Sint-Pietersbasiliek krijgt en toegang tot de Vaticaanse Musea en Sixtijnse kapel, zonder wachtrij!
9. In en onder de Sint Pieter
De Basiliek van Sint Pieter, het bekendste Godshuis van de christenheid, is voor iedereen toegankelijk, mits decent gekleed. Maar omdat het bezoek een must is voor vrijwel iedere Rome-reiziger, kan het wel even duren voor je binnen bent.
Voor de metaaldetector staan meestal rijen te wachten die de hele rechterarm van de zuilengalerij van Bernini vullen. Je kunt de wachttijd verkorten door in de rustige maanden te komen of heel vroeg: de basiliek is al om 7 uur open.
Als je eenmaal binnen bent, daal dan ook af naar de Grotte Vaticane, die geen grotten zijn, maar de uitgegraven fundamenten van de basiliek die keizer Constantijn hier in de vierde eeuw aanlegde en waar in de zestiende eeuw de huidige Sint Pieter bovenop werd gebouwd.
Hier liggen ook de tombes van enkele tientallen pausen, onder wie die van Johannes Paulus II, waaromheen altijd wel een groepje Poolse pelgrims is geschaard.
Onder het schip van de Sint Pieter zijn in de jaren 40 opgravingen verricht. Daarbij werd een uit het begin van onze jaartelling stammend pad blootgelegd, dat schuin omhoog liep de toenmalige Mons Vaticanus (Vaticaanse Heuvel) op. De weg is geflankeerd door heidense en vroegchristelijke graven en komt uit op een uit de tweede eeuw stammende simpele schrijn tegen een karmijnrode muur, pal onder het altaar van de basiliek.
Helemaal zeker is het niet, maar wel aannemelijk, dat dit inderdaad het graf van de apostel Petrus is. Een bezoek aan deze twee millennia oude realiteit is een fascinerende ervaring, die wel goed moet worden voorbereid. Vanuit het Ufficio Scavi (Kantoor Opgravingen), even voorbij de toegangspoort links van de zuilengalerij, worden rondleidingen gehouden in verschillende talen, maar dagelijks worden maar 250 bezoekers toegelaten. Je moet dus reserveren en dat kan via mail op scavi@fsp.va. Een virtueel voorproefje vind je hier.
10. Wanneer verschijnt de paus?
Wie de paus live wil zien, zij het van een behoorlijke afstand, heeft daar wekelijks twee mogelijkheden voor. (Tenzij hij op reis is of met zomervakantie.)
Gebedsdienst: zondag om 12.00 uur
De eerste is het Angelus, de gebedsdienst van zondag 12 uur waarin de paus voorgaat vanuit zijn werkkamer die uitkijkt op het Sint Pietersplein. Deze is vrij toegankelijk voor iedereen die de moeite neemt om naar het plein te komen.
Audiëntie: woensdag om 10.30 uur
De wekelijkse audiëntie vindt plaats op woensdag om 10.30 uur. In tegenstelling tot particuliere audiënties is dit beslist geen intiem gebeuren: in 2016 trokken de audiënties gemiddeld 17.000 bezoekers.
’s Zomers gebeurt dit in de open lucht, waarbij het plein vol wordt gestouwd met klapstoeltjes en de paus plaatsneemt op de trappen voor de Basiliek en later met de pausmobiel door de rijen verzamelde gelovigen crosst.
Je kunt de audiëntie van de paus eventueel ook via YouTube volgen:
En ’s winters in de Sala Nervi, de moderne audiëntiezaal even voorbij de toegang links van de galerij. Voor de audiënties moet je schriftelijk (gratis) toegangskaartjes aanvragen.
Wanneer de audiëntie in de open lucht word gehouden, is dat overigens niet echt nodig. Veel nieuwsgierigen volgen de voorstelling dan van vlak voor het plein, vanaf Italiaans grondgebied dus.
Geschreven door Aart Heering, Romekenner, journalist en voormalig medewerker Buitenlandse Zaken
