De joodse wijk in Palermo herrijst

In 1492 vaardigde de Siciliaanse koning Ferdinand van Aragon het Edict van Granada uit, op grond waarvan alle joden van het eiland werden verbannen. Daarmee kwam een einde aan een bloeiende, vijf- tot achtduizend zielen tellende, joodse gemeenschap in Palermo. Maar nu, meer dan vijf eeuwen later, is er weer een kleine joodse groep actief in de Siciliaanse hoofdstad, die binnenkort ook weer over een eigen synagoge kan beschikken. Mede dankzij de hulp van de aartsbisschop van Palermo.

Het vergeten joodse verleden

Tegelijk neemt ook de kennis van het vrijwel vergeten joodse verleden van Sicilië toe. De middeleeuwse joodse wijk, de Giudecca, bevond zich vlak buiten de stadsmuren en wordt sinds de 18^e eeuw doorsneden door de lange, kaarsrechte Via Maqueda. De hoofdstraat was de Via dei Calderai, de Straat van de Ketellappers, toen een joodse specialiteit. De joden zijn verdwenen, maar de traditie is gebleven.

Nog altijd is dit een centrum van metaalwerkers die potten, pannen, ketels en aanrechten vervaardigen. Dat maakt de Via dei Calderai tot een van de meest rustieke straten van het oude Palermo. Het multiculturele verleden wordt nog in ere gehouden door straatborden in het Italiaans, Hebreeuws en Arabisch, terwijl Bangla-eethuisjes en Afrikaanse venters eraan herinneren dat Palermo ook nu weer een veelvolkerenstad is.

Nieuwe synagoge in de joodse wijk

Op nummer 58 lag ooit de toegang tot de Grote Synagoge. Die heeft in de 16^e eeuw plaats moeten maken voor de kerk van San Nicolò da Tolentino, maar de toegangspoort, de Arco della Meschita (het Arabische woord voor zowel synagoge als kerk) staat er nog. Pal ertegenover, aan de Vicolo (steeg) della Meschita, ligt een kleine kapel, het Oratorio della Madonna delle Grazie, ook wel bekend als Oratorio del Sabbato, ofwel sjabbat. Het is te danken aan twee ondernemende joodse dames, Evelyne Aouate en Miriam Ancona, dat hier binnenkort weer een synagoge komt. Dat kan dankzij de steun van de aartsbisschop van Palermo, Corrado Lorefice, die het in onbruik geraakte oratorium aan de joodse gemeenschap heeft geschonken.

Evelyne en Miriam hebben mij rondgeleid door het godshuisje, dat in de afgelopen jaren danig verloederd en leeggeroofd is, maar verder solide genoeg. Een probleem is wel, dat er in Palermo nog niet echt van een joodse gemeente gesproken kan worden. Het voor de dienst vereiste minimum van tien belijdende joodse mannen wordt nog niet gehaald. Maar dat kan gemakkelijk worden opgelost door de Amerikaans-joodse en Israëlische toeristen die Sicilië in steeds grotere aantallen bezoeken, betoogt Evelyne.

Verbanning

De dames brachten mij vervolgens naar het Piazza Meschita, waar architect Giuseppe Damiano Almeyda aan het einde van 19^e eeuw het gemeentelijk historisch archief neerzette in de stijl van de antieke synagoge. Prominent tentoongesteld staat hier het door de Spaanse onderkoning uitgevaardigde edict van 18 juni 1492, dat de verbanning betekende voor tutti li iudei masculi et femine grandi et pichuli (alle grote en kleine, mannelijke en vrouwelijke joden), op straffe des doods. Aan de overkant van de Via Maqueda ligt het 15^e eeuwse, slechts op afspraak toegankelijke Palazzo Marchesi, waar 12 meter diep, naast een middeleeuws waterreservoir, een mikveh, een ritueel joods reinigingsbad, is aangetroffen. Het is gevuld met kristalhelder water dat wordt geleverd door de Kemonia, de nu onderaardse rivier aan de oevers waarvan de Feniciërs ooit Palermo stichtten.

Hebreeuwse graffiti

Andere getuigenissen van het joodse verleden zijn onlangs teruggevonden bij de restauratie van het Plazzo Chiaromonte Steri. In dit 15^e eeuwse kasteel, prachtig gelegen aan het door een enorme rubberboom beschaduwde Piazza Marina, waar nu de rector magnificus van de Universiteit van Palermo zetelt, was meer dan een eeuw lang de Siciliaanse Inquisitie gevestigd. Onder de blootgelegde teksten en tekeningen in de cellen zijn ook Hebreeuwse graffiti aangetroffen. Waarschijnlijk van marranen. Dit zijn formeel tot het christendom bekeerde joden die in het geheim het oude geloof bleven aanhangen. Bij ontdekking wachtte de brandstapel. Dat maakt dit palazzo tot een passend decor voor de aan latere jodenvervolgingen gewijde tentoonstelling Anne Frank, una storia attuale, die hier op 18 mei werd geopend.