M. De zoon van de eeuw

Aan het Italiaanse fascisme zijn talloze studies, verhandelingen en romans gewijd, maar af en toe verschijnt er nog eens een boek met een verrassende nieuwe benadering. Dat is het geval van M. Il figlio del secolo, dat nu ook in de Nederlandse vertaling is verschenen bij Uitgeverij Podium als M. De zoon van de eeuw.

Het boek van linguïst Antonio Scurati heeft dit jaar met grote voorsprong op de concurrentie de prestigieuze Premio Strega gewonnen en is in Italië een onverbiddelijke bestseller. En terecht, want M houdt niet op te boeien, 840 pagina’s lang.

Dat komt vooral door de originele vorm die Scurati heeft gekozen, die je zou kunnen omschrijven als een autobiografie van het fascisme en zijn oprichter, Benito Mussolini.

M is door Scurati zelf uitdrukkelijk omschreven als een roman, maar dan wel een die heel precies de historie volgt. Het boek is opgedeeld in een groot aantal kleine hoofdstukjes, waarin actuele gebeurtenissen worden verteld vanuit het zicht van zeer verschillende personen.

De eerste is natuurlijk Mussolini zelf, die treffend wordt neergezet als de ambitieuze en rücksichtslose opportunist die hij ook was. Daarnaast andere fascistische voormannen zoals Italo Balbo, de niets ontziende voorman van de fascistische squadracce (knokploegen), die aan het begin van de jaren 20 een schrikbewind uitoefenden in de agrarische gebieden van de Povlakte.

Gabriele D’Annunzio, de narcistische dichter die ruim een jaar lang de stad Fiume (het huidige Kroatische Rijeka) bestuurde als een illegale vrijstaat. Of de voor vuile zaakjes ingezette gangster Amerigo Dùmini.

Mussolini’s minnares (zeker niet de enige, zoals ook in dit boek weer duidelijk wordt) Margherita Sarfatti komt uitgebreid aan het woord. Zij was het die de ruwe zoon van de smid van het gehucht Predappio introduceerde in de beau monde van Milaan en die als jodin in 1938 het land zou moeten verlaten dankzij de door Mussolini zelf ingevoerde antisemitische wetten.

De vergeefse strijd tegen Mussolini van het socialistische kamerlid Giacomo Matteotti wordt bijna van dag tot dag gevolgd, tot aan Matteotti’s gruwelijke einde. Elk hoofdstukje wordt besloten met een reeks tijdsdocumenten – krantenartikelen, brieven, telegrammen, politieverslagen, oproepen, enz. – die de verbinding leggen tussen de fictie en de historische realiteit.

M bestrijkt zes jaar, van begin 1919, met de oprichting in Milaan van de Fasci di Combattimento (door Mussolini bijeen geraapte oud strijders van de kort daarvoor beëindigde Eerste Wereldoorlog) tot eind 1924. Het doorloopt het zogeheten biennio rosso, de twee ‘rode jaren’ 1919-20, toen socialisten en communisten in het hele land bedrijven en fabrieken bezetten en een revolutie als die in Rusland heel waarschijnlijk leek.

Vervolgens de reactie van landeigenaren en conservatieve burgerij, waarin de fascistische knokploegen een hoofdrol speelden. De strijd tussen rood en zwart, die de eeuw inluidde waarvan M de zoon was, leidde in oktober 1922 tot de fascistische machtsovername en daarna tot steeds verder gaande vrijheidsbeperkingen en de – ook fysieke – uitschakeling van politieke tegenstanders. Met als voorlopig einde de moord op Matteotti door Dùmini en zijn bende en de daarop volgende crisis van het fascistisch regime.

Voor een Nederlandse lezer zal het niet allemaal even gemakkelijk te volgen zijn, en Scurati heeft er goed aan gedaan om een verklarende namenlijst toe te voegen, maar eenieder zal getroffen worden door de beklemmende sfeer van het verhaal, dat bijna onvermijdelijk naar een dramatisch einde toeloopt. (Dat einde is overigens nog lang niet in zicht: M is het eerste deel van een drieluik, en de andere twee zullen nog wel even op zich laten wachten.)

Maar uit de zeer gedetailleerde beschrijving van Scurati komen een paar feiten heel duidelijk naar voren. Zoals het nietsontziende geweld en de wreedheid waarmee de fascisten in de provincie tekeergingen tegen socialisten en vakbondslieden, hetgeen de mythe van het eigenlijk niet zo kwade fascisme, die vandaag de dag zeker in Italië weer opgang doet, nog eens vakkundig ontrafelt.

En de ongelooflijke kortzichtigheid van socialisten, communisten en liberalen, die door eindeloos elkaar te bestrijden in plaats van een gemeenschappelijk democratisch front te vormen, de weg vrijmaakten voor het fascisme.

Een waarschuwing voor het heden dus. Kortom, goed dat dit boek nu ook in het Nederlands verkrijgbaar is en complimenten aan Jan van der Haar voor het uitstekende vertaalwerk.

M. De zoon van de eeuw
door: Antonio Scurati, vertaling: Jan van der Haar
848 blz.
€ 35 (ook als e-book beschikbaar voor € 11,99)
Uitgeverij Podium BV, november 2019
ISBN 9789057599972